BÓG

Pojęcie o Bogu jest kamieniem węgielnym każdej religii i filozofii religijnej. Jest to zarazem pojęcie, około którego nagromadziło się najwięcej zagadnień, tak, że cała niemal teologia naturalna, czyli teodycea, jest nauką o Bogu. Historia religii wykazuje, że nie było i nie ma narodu bez jakiegokolwiek pojęcia o Bóstwie. Forma tego pojęcia bywała i jest bardzo różna, od najgrubszego fetyszyzmu aż do najczystszego monoteizmu chrześcijańskiego. Rozwój pojęcia o Bogu w historii ludzkości nie szedł, jak tego dowodzi P. W. Schmidt S. V. D. w swym dwunastotomowym dziele »Der Ursprung der Gottesidee«, od form niższych do wyższych, lecz odwrotnie. Pierwotnym był monoteizm, który uległ później skażeniu przez politeizm, panteizm, animizm itd.

I. Istnienie Boga.

Dowody na istnienie Boga dzielą się na dwie wielkie kategorie: dowody oparte na objawieniu i dowody rozumowe.

1. Dowody z Objawienia.

Są to dowody oparte na powadze (auctoritate) Boga, który się objawił. Dzielą się na: a) Objawienie pierwotne, dane pierwszym rodzicom w raju. Pamięć o tym objawieniu, jakkolwiek z biegiem czasu osłabiona i skażona, przetrwała jednak u wszystkich ludów. b) Objawienie Mojżeszowe, dane narodowi wybranemu na górze Synaj. c) Objawienie chrześcijańskie, dane przez Jezusa Chrystusa, Syna Bożego.

Te dowody z objawienia mają wartość tylko dla tych, którzy uznają fakt objawienia i jego boskie pochodzenie. Dla nieuznających objawienia, dowody te same przez się nie mają mocy przekonywającej.

2. Dowody rozumowe.

Są to dowody oparte na zasadach i przesłankach czysto rozumowych, dostępnych dla każdego człowieka. Dzielą się na różne grupy. Najbardziej znany jest podział scholastyczny na dowody: a posteriori, a priori i a simultaneo.

A. Dowody a posteriori (czyli ze skutku o przyczynie).

Są to najliczniejsze i najbardziej popularne dowody. Dochodzą one do stwierdzenia istnienia Boga jako pierwszej przyczyny, od której wszystko inne pochodzi.

a) Dowód kosmologiczny. Opiera się na istnieniu świata. Świat istnieje, ale nie ma w sobie racji swego istnienia, jest więc skutkiem, który domaga się przyczyny. Tą ostateczną, pierwszą przyczyną, która już nie ma przyczyny, jest Bóg. (Ob. art. [[Kosmologiczny dowód]]). b) Dowód teleologiczny (czyli z celowości). Opiera się na porządku i celowości, jakie panują w świecie. Porządek ten nie mógł powstać przypadkowo, lecz musi być dziełem jakiejś istoty rozumnej, która go zaplanowała i urządziła. Tą istotą jest Bóg. (Ob. art. [[Teleologiczny dowód]]). c) Dowód etnologiczny (czyli z powszechnej zgody ludów). Opiera się na fakcie, że wszystkie ludy, we wszystkich czasach i miejscach, wierzyły i wierzą w istnienie jakiejś wyższej siły, czyli Boga. Powszechność tego przekonania świadczy, że musi ono mieć realną podstawę. (Ob. art. [[Etnologiczny dowód]]). d) Dowód psychologiczny. Opiera się na analizie duszy ludzkiej, jej pragnień i dążeń. Dusza ludzka pragnie nieskończonego dobra i szczęścia, którego nie może znaleźć w świecie stworzonym. Musi więc istnieć dobro nieskończone, które jedno może ją zaspokoić. Tym dobrem jest Bóg. (Ob. art. [[Psychologiczny dowód]]). e) Dowód moralny. Opiera się na istnieniu prawa moralnego i sumienia, które nakazuje czynić dobro, a unikać zła. Prawo to nie pochodzi od człowieka, bo często jest wbrew jego skłonnościom. Musi więc pochodzić od najwyższego prawodawcy, którym jest Bóg. (Ob. art. [[Moralny dowód]]).

B. Dowody a priori (czyli z przyczyny o skutku).

W ścisłym znaczeniu dowód a priori na istnienie Boga jest niemożliwy, bo Bóg nie ma przyczyny. Jednakże niektórzy filozofowie, jak św. Anzelm i Kartezjusz, próbowali skonstruować dowód, który wychodząc z samego pojęcia Boga, dochodził do stwierdzenia Jego realnego istnienia. Jest to tak zwany dowód ontologiczny. (Ob. art. [[Ontologiczny dowód]]).

C. Dowód a simultaneo.

Jest to dowód oparty na prawdach wiecznych. Istnieją prawdy wieczne i niezmienne (np. zasady matematyczne), które nie mogą mieć swej podstawy w umyśle ludzkim, który jest zmienny i ograniczony. Muszą więc opierać się na umyśle wiecznym i niezmiennym, którym jest Bóg.

II. Natura Boga.

Poznanie natury Boga jest dla umysłu ludzkiego zadaniem o wiele trudniejszym niż poznanie Jego istnienia. Możemy ją poznać tylko niedoskonale, drogą analogii do stworzeń. Teologia rozróżnia w Bogu przymioty (attributa) i doskonałości (perfectiones).

1. Przymioty Boga.

Są to właściwości, które przysługują Bogu w stopniu nieskończonym. Dzielą się na przymioty entytatywne (dotyczące bytu Bożego) i operatywne (dotyczące działania Bożego).

A. Przymioty entytatywne:

  • Samoistność (aseitas): Bóg istnieje sam z siebie.
  • Nieskończoność (infinitas): Bóg posiada wszelkie doskonałości w stopniu nieskończonym.
  • Jedność (unitas): Jest tylko jeden Bóg.
  • Prostota (simplicitas): W Bogu nie ma żadnego składu.
  • Niezmienność (immutabilitas): Bóg jest niezmienny.
  • Wieczność (aeternitas): Bóg jest bez początku i bez końca.
  • Niezmierzoność (immensitas): Bóg jest wszędzie obecny.

B. Przymioty operatywne:

  • Wszechwiedza (omniscientia): Bóg zna wszystko.
  • Wszechmoc (omnipotentia): Bóg może wszystko uczynić, co nie zawiera sprzeczności.
  • Świętość (sanctitas): Bóg jest nieskończenie doskonały moralnie.
  • Sprawiedliwość (iustitia): Bóg oddaje każdemu to, co mu się należy.
  • Dobroć (bonitas): Bóg jest źródłem wszelkiego dobra.
  • Miłosierdzie (misericordia): Bóg lituje się nad nędzą stworzeń.

2. Tajemnice w Bogu.

Mimo wysiłków rozumu, natura Boga pozostaje dla nas w dużej mierze tajemnicą. Największymi tajemnicami, które znamy tylko z Objawienia, są:

  • Tajemnica Trójcy Świętej: W jednym Bogu są trzy Osoby Boskie: Ojciec, Syn i Duch Święty.
  • Tajemnica Wcielenia: Druga Osoba Trójcy Świętej, Syn Boży, stał się człowiekiem dla naszego zbawienia.

(Ob. art. [[Trójca Święta]], [[Wcielenie]]).

III. Bóg a świat

Stosunek Boga do świata określa się w trzech pojęciach: stworzenia, opatrzności i objawienia.

  1. Stworzenie (creatio). Świat nie jest odwieczny, ani nie jest emanacyą substancyi boskiej, lecz został przez Boga dobrowolnie z nicości (ex nihilo) do bytu powołany. Bóg, stwarzając świat, nie potrzebował żadnej materyi istniejącej poprzednio, jak tego chcieli starożytni filozofowie pogańscy, ani też nie utożsamił świata z własną substancyą, jak tego uczą panteiści. Stworzenie jest aktem wolnym woli Bożej, nie było ono koniecznością. Motywem stworzenia była dobroć Boża, która chciała się na zewnątrz rozlać i uszczęśliwić inne istoty. (Ob. art. [[Stworzenie]]).

  2. Opatrzność (providentia). Bóg, stworzywszy świat, nie pozostawił go samemu sobie, lecz czuwa nad nim, zachowuje go w bycie i kieruje nim do celu ostatecznego. Opatrzność Boża rozciąga się na wszystkie stworzenia, od największych do najmniejszych. Nic na świecie nie dzieje się bez woli lub dopuszczenia Bożego. Opatrzność Boża nie znosi wolności woli u człowieka, lecz ją owszem wspiera i uzupełnia. (Ob. art. [[Opatrzność]]).

  3. Objawienie (revelatio). Bóg, oprócz poznania naturalnego, udzielił człowiekowi poznania nadprzyrodzonego, objawiając mu prawdy, które albo przewyższają siły rozumu ludzkiego, albo też, chociaż dla rozumu dostępne, z trudnością tylko mogłyby być przez wszystkich poznane. Objawienie to dokonywało się stopniowo, przez patryarchów i proroków, a w pełni swej nastąpiło przez Jezusa Chrystusa. (Ob. art. [[Objawienie]]).

IV. Bóg w stosunku do człowieka

  1. Cel ostateczny człowieka. Celem ostatecznym, dla którego Bóg stworzył człowieka, jest szczęście wieczne, polegające na oglądaniu Boga twarzą w twarz w niebie (visio beatifica). Do tego celu człowiek ma dążyć przez poznawanie, miłowanie i służenie Bogu na ziemi.

  2. Religia i kult. Obowiązkiem człowieka jest oddawanie Bogu czci należnej, czyli kultu. Kult ten dzieli się na wewnętrzny (akty rozumu i woli) i zewnętrzny (ceremonie i obrzędy). Religia jest to stosunek człowieka do Boga, oparty na poznaniu i miłości. Religia naturalna opiera się na poznaniu Boga drogą rozumu; religia objawiona opiera się na wierze w prawdy przez Boga objawione. (Ob. art. [[Religia]], [[Kult]]).

Bibliografia:

Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologica, I, q. 2-26. Summa contra Gentiles, I-III. D. Schram, Institutiones theologiae dogmaticae. J. Katschthaler, Theologia dogmatica catholica specialis. A. Tanquerey, Synopsis theologiae dogmaticae. G. H. Joyce, Principles of Natural Theology. R. Garrigou-Lagrange, Dieu, son existence et sa nature. J. Hontheim, Institutiones theodiceae. A. D. Sertillanges, S. Thomas d’Aquin. E. Hugon, Les vingt-quatre thèses thomistes. P. W. Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee.

Ks. dr. St. Bartynowski.